Թեմայի արդիականությունն ու գիտական նշանակությունը: Հայ միջնադարյան միտքն իր ծաղկմանը հասավ հայ մատենագրության ամենակարկառուն երախտավորներից մեկի' օրենսդիր և իրավագետ, եկեղեցական, հասարակական-քաղաքական, պետական գործիչ, մանկավարժ, առակագիր և աստվածաբան Մխիթար Գոշի գործունեության շնորհիվ: Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու այս նվիրական ներկայացուցիչն ապրել և ստեղծագործել է 12-րդ դարի 30-ական թվականներից մինչև 13-րդ դարի սկիզբ' ռազմական, քաղաքական ու տնտեսական անբարենպաստ ժամանակաշրջանում: Նրա գործունեությունն ամբողջությամբ ուղղված էր ազգային ինքնության պահպանմանը, հայոց մշակույթի զարգացմանը և հայոց պետականության վերականգնմանը: Այդ իսկ պատճառով առ այսօր Մխիթար Գոշի անձը և նրա թողած գրական ժառանգությունը մշտապես եղել են հայ և օտարազգի բազում ուսումնասիրողների ուշադրության կիզակետում: Մխիթար Գոշի անձին և բազմաբովանդակ մատենագրական ժառանգությանը, հատկապես «Գիրք դատաստանի» (հայագիտության մեջ հանդիպում է «Դատաստանագիրք» անվամբ) երկասիրությանը ևս մեկ անգամ անդրադառնալն ունի առանձնահատուկ կարևորություն և արդիական է, քանզի գիտական ճանաչողության տեսակետից այն դեռևս ամբողջովին ուսումնասիրված չէ: Առանձնակի և համակողմանի ներկայացված չեն քննարկվող ժամանակաշրջանում Մխիթար Գոշի կենսագրական որոշ տվյալներ' պայմանավորված առկա կցկտուր տեղեկություններով: Վերոնշյալ հարցերի, ինչպես նաև Գոշի գրական ժառանգության ամբողջական բնութագիրը և «Դատաստանագրքի» պատմաբանասիրական, կրոնական համապարփակ վերլուծությունն ու եկեղեցաիրավական ճշգրիտ համակարգն էլ դարձել է մեր ատենախոսության առանցքը:
Նախօրինակը չունեցող հայոց առաջին դատաստանագիրքը ստեղծվել է իր ժամանակաշրջանի հրամայականով, ուստի շատ կարևոր էր Մխիթար Գոշի ապրած ժամանակաշրջանի ուսումնասիրությունը «Դատաստանագրքի» ստեղծման շարժառիթների մասին տեղեկանալու տեսակետից. անհրաժեշտ էր ցույց տալ, թե ինչ միջավայրում են ձևավորվել Գոշի հայացքները, և որքանով է օրենսգիրքն արտացոլել ժամանակաշրջանի հասարակական հարաբերությունները: «Դատաստանագիրքը» հայ միջնադարյան մատենագրության ամենաարժեքավոր հուշարձաններից մեկն է, անգնահատելի աղբյուր միջնադարյան հայոց պատմության և իրավունքի ուսումնասիրման համար, հասարակական դասերին և նրանց փոխհարաբերություններին, սոցիալ-տնտեսական և շատ այլ բնագավառներին վերաբերող բազմազան հարցերի ու խնդիրների քննարկման ու լուծման համար: Հայ ժողովրդի կյանքում և Հայոց Եկեղեցու պատմության մեջ տեղի ունեցած իրադարձությունների քննական և քաղաքական ու աշխարհայացքային հիմքերի արժևորումը եկեղեցաբանական ու պատմագիտական մեծ նշանակություն ունի, քանի որ այն միտված է եկեղեցական կառույցի' որպես ազգային միասնականությունն ապահովող գործոններից մեկի համակողմանի գիտական ուսումնասիրությանը: Данная диссертация, представляемая к публичной защите, посвящена жизни и деятельности Мхитара Гоша, выдающегося представителя одного важного и малоизученного периода армянской культуры, и изучению его шедеврального сочинения «Книга судебных правил» («Гирк Датастани») (наиболее распространенное в арменоведении название «Датастанагирк» («Судебник»)), с новаторским и всесторонним освещением, а также с переоценкой раннее формировавшихся подходов и представлением других точек зрения. Выбрав изучение «Судебника» в качестве оси, диссертант дает полное и всестороннее описание литературного наследия Гоша, с разделением летописания на различные ветви и в хронологической последовательности. Параллельно с проведением историко-филологического и церковно-правового анализа, детально и в хронологическом порядке представлены рукописи, изучения и публикации всех сочинений Мхитара Гоша. Всестороннее изучение литературного наследия Мхитара Гоша позволило восстановить и оцифровать особые биографические эпизоды, подчеркивая роль Мхитара Гоша и его политико-правовые, экономические, социально-общественные и богословские взгляды. В настоящем исследовании составлена также церковно¬правовая система «Судебника» в соответствии с средневековым армянским правом. Цель диссертации представить Мхитара Гоша как крупнейшего представителя армянского летописания исследуемого периода и лица, внесшего большой вклад в средневековое армянское право, а «Судебник» как шедевр армянской юридической и богословской мысли. Актуальность темы обусловлена ее не полной изученностью с точки зрения научного познания. Для изложения материала диссертации были выбраны следующие методы исследования: историко-филологический, богословский и сравнительно-сопоставительные и системные методы юридического исследовательского анализа, диссертация составлена по принципу изложения беспристрастного исследования. Основными методами исследования стали также новейшие календарные и святцевые способы. Исследование может иметь также научно-практическое значение: в свете его положений могут быть изучены различные вопросы, касающиеся Мхитара Гоша и его сочинений. Отдельные положения диссертации могут быть полезны для армянского церковного права, с точки зрения изучения армянских колоний, и представляют большой интерес для вузовской образовательной системы, в рамках истории, филологии, богословия, юриспруденции, церкововедении, обществоведении, медицинской науки и этнографии. This thesis being presented for public defence is devoted to the study of life and activity of Mkhitar Gosh, a prominent representative of an important and little-studied period of Armenian culture, and his masterpiece, i.e. “The Book of Judgment” (more known in Armenology as “Datastanagirk” / “Law Code”/). The thesis covers the topic in a comprehensive and new way, revaluates earlier formed approaches and presents other viewpoints. Having the study of the “Law Code” as the axis of the thesis, the author provides a complete and comprehensive description of the literary heritage of Mkhitar Gosh, dividing annal writing into different branches in the chronological sequence. The historical and philological, ecclesiastical and legal analyses made in the thesis are accompanied by the manuscripts, researches and publications of all the works of Mkhitar Gosh presented thoroughly in the chronological order. The comprehensive study of the literary heritage of Mkhitar Gosh allowed to restore and digitize special biographic episodes, emphasizing the role of Mkhitar Gosh and his politico-legal, economic, social and public, as well as theological views. The ecclesiastical and legal system of the “ Law Code” in compliance with the medieval Armenian law is composed in this thesis. The aim of the thesis is to present Mkhitar Gosh as an eminent representative of the Armenian annal writing of the period being studied and as a person who made a major contribution to the medieval Armenian law on the one hand, and the “Law Code” as a masterpiece of the Armenian juridical thought on the other hand. The following methods have been used in the thesis: historical and philological, theological and comparative, contrastive and system juridical research analysis. The dissertation is written adhering to the principle of carrying out an impartial research. Among the main methods used in the research are latest calendar and holiday calendar methods. This research may also have scientific and practical value: various issues related to Mkhitar Gosh and his works can be studied in the light of its provisions. Some provisions of the dissertation may be useful for the Armenian ecclesiastical law, from the point of view of Armenian colonies, and are of great interest for the higher educational system, in the framework of History, Philology, Theology, Jurisprudence, Ecclesiology, Social science, Medical Sciences and Ethnography. Thus, the primary sources and research works carried out in the relevant field allowed to comprehensively study the biographical data of Mkhitar Gosh and his “Law Code”, which is a diversified work that has been studied in the Armenology many times but not deep enough, and still needs to be endlessly studied. Though the “Law Code” was analyzed by researchers from the historical and philological points of view, yet some issues aren’t completely clarified, and other issues need to be covered in a new way. The introduction to the dissertation presents the topicality of the research theme, major aims, tasks, the scientific novelty, practical value of the thesis and contains the list of used sources and literature.