Հայկական ավանդական հարսանիքը` հնագույն արարողությունների ամբողջությամբ, բազմաշերտ և հարուստ ծիսակարգ է: Ազգային երաժշտության այս լայնածավալ շերտի վերհանումը, ինքնին կարևոր լինելով, ցանկացած մշակութային փուլում արժեքային մեծ հեռանկարներ է ուրվագծում, ինչպես նաև գեղագիտական ու գործնական նշանակություն ձեռք բերում: Ազգագրական աղբյուրներում և ժողովրդական երգերի ժողովածուներում կուտակված հսկայական ժառանգությունը, ինչպես նաև երևան եկող նոր ձայնագրությունների վերծանություններն ու ուսումնասիրությունները նորանոր, չուսումնասիրված ոլորտներ են ի հայտ բերում` այս տեսակետից մշտապես մնալով գիտական հետաքրքրությունների ոլորտում:
Հայոց ավանդական հարսանեկան ծեսի արմատները վաղագույն ժամանակներում են: Ամուսնությունը վավերացնող այդ ծիսական արարողակարգն անցյալում մի ամբողջ թատերականացված ներկայացում էր` իր տիպական գովերգերով (Թագվորի և Հարսի «Ծաղկոց» երգերը), հարսի հրաժեշտի ավանդական լացերգերով, կատակերգերով ուղեկցվող զվարճական բեմադրություններով, ծիսական պարերով և պարերգերով, ինչպես նաև առընթեր գործիքային երաժշտությամբ: Կոմիտասը Վենետիկում կայացած հանդիպման երեկոներից մեկում միաբանության անդամներին ծանոթացնելով հայ երաժշտության տեսակները որոշելու և նրանց համեմատական վերլուծության վերաբերյալ իր կատարած ստեղծագործական աշխատանքներին` հետևյալ բնութագրումն է տալիս ծեսին. «հայ գյուղացու հարսանիքի ծեսը մի ամբողջական օպերա է» : Ավանդական հայկական հարսանիքն արխաիկ ծեսերից է և, ըստ էության` տիեզերական կանոնակարգման «փոքր» մոդել, որն ամենասերտ առնչություններն ունի հնագույն գաղտնածիսությունների հետ: Ծեսում առատորեն պահպանվել են դեռևս բնապաշտական և կենդանապաշտական ժամանակներից եկող տոտեմ դարձած սիմվոլները, որոնք ճոխ դրսևորվել են հարսանեկան ավանդական գովքերում: Այդ իսկ պատճառով մեր աշխատանքում առանձնահատուկ ուշադրություն ենք դարձրել հատկապես ծիսական գովքերին, և փորձել բացահայտել նրանցում առկա հնագույն պաշտամունքային սիմվոլների դերն ու նշանակությունը: Պետք է նշել, որ այսօր հարսանեկան ծեսի ամբողջական երաժշտական պատկեր մենք դեռ չունենք: Մեր օրերում հայկական ավանդական հարսանիքին վերաբերող հսկայական երաժշտական ժառանգություն է հրապարակված: Ծեսով շարունակում են հետաքրքրվել ծիսագետներն ու ազգագրագետները, սակայն այդ աշխատանքներում երաժշտական ֆոլկլորը հաճախ անտեսված է, մինչդեռ երաժշտությունը ծեսի անբաժան մասն է` առանցքը: Ինչպե՞ս կարելի է ուսումնասիրել հարսանեկան ծեսը, վերլուծել ավանդական գովքերը և զուգահեռաբար չնշել նույն գովքերի նոտային տարբերակները: Չէ՞ որ ծիսական գովքերն ունեն բացառապես երգային բնույթ, ուստի անհրաժեշտ է ճիշտ արժեքավորել ծեսում երաժշտության կարևորագույն դերը: Թեման ինքնին շատ հետաքրքիր է և արդիական, քանզի մեր օրերում ծեսերը խեղվել և զգալի փոփոխությունների են ենթարկվել: Այդ աղավաղման պատճառները մի քանիսն են` գիտա-տեխնիկական և տնտեսական վերափոխումները, որոնք վերացրեցին հարյուրավոր տարիների ընթացքում գյուղացու կենցաղում արմատացած բարքերն ու սովորույթները` կիրառությունից դուրս բերելով շինականի անհրաժեշտ իրերն ու գործիքները, գյուղի բնակչության հոսք առաջացնելով դեպի քաղաք և այլն: Ընդամենը կես դար էր հարկավոր, որ գեղջուկի տնտեսական կյանքն ու կենցաղը, հետևապես` ծեսերն ու սովորույթները արմատապես փոխվեին: Այնուամենայնիվ, հայկական ժողովրդական հարսանիքը, ինչպես անցյալում, այնպես էլ այսօր` մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում: Անշուշտ, մերօրյա հարսանիքը նույնը չէ, ինչը XIX-XX դարերում վավերացրեցին մեր անվանի ազգագրագետները, բանահավաքները և երաժշտագետները: Հավանաբար, նույնը հնարավոր էր ասել նախանցյալ դարի երկրորդ կեսի մասին, երբ գրի էր առնվում հայոց ազգագրությունն ու բանահյուսությունը, և եթե համեմատելու լինեինք XIX դ. հարսանեկան ծեսն ավելի վաղ շրջանում կատարվող ամուսնական ծիսակարգի հետ` նույնպես բացահայտվեին «մի շարք» աղավաղումներ, ձևափոխություններ և թերություններ: Диссертационная работа посвящена изучению армянского свадебного обряда и особенностей традиционных хвалебных песен жениха и невесты, а также связанных с этим ритуалом древнейших понятий, образов и дохристианских символов. Работа состоит из предисловия, трех глав, заключения, списка использованных источников и литературы, нотного приложения, текстового приложения и словаря. В первой главе представлены древнейшие растительные символы и флористические тотемы, которыми изобилуют хвалебные песни Царя-жениха – Венценосца и невесты. На свадьбу изготовляли «Древо», символизировавшее жениха и его род. Бутафорское дерево украшали и всячески оберегали. На протяжение всей свадьбы «Древо» являлось неизменным атрибутом жениха: с самого начала его водружения и украшения его восхваляли особыми обрядовыми песнями. Сравнительный этимологический анализ названий «Древа жениха» и некоторых корневых армянских слов дал интересный результат. Проведение исследовательской аналогии между культивированием и восхвалением свадебного Древа Царя-жениха и Мировым Древом (Arbor Mundi), а также сравнительных параллелей между традиционными ритуалами свадебного обряда с древнейшими мистериями, посвященными силам-божествам умирающей-воскресающей природы, позволило нам выявить ряд общих принципов и закономерных особенностей. На основе обширного песенного материала, во всем богатстве и разнообразии представлен «цветочный код» свадебных хвалебных песен. Во второй главе представлен ряд образов, тотемических символов и понятий, связанных с культом священных животных и птиц, которых древние армяне почитали как своих духовных предков. Песенно-танцевальный материал с «животной» тематикой является неотъемлемой частью определенных ритуалов свадебного обряда и его музыкальный язык очень богат и разнообразен. Большой интерес представляют хвалебные песни Царя-жениха и некоторые театрально-постановочные песни шуточного содержания, где в образе тотемов-животных появляются ряженые сваты. Изучение и анализ значительного количества песенного материала позволил нам выявить ряд закономерных принципов строения и развития хвалебных песен жениха, в частности – типовая форма стихосложения и типовая ладовая структура музыкального языка (гиподорийско-эолийский звукоряд, с побочной квартовой основой), что свидетельствует о «модульном» типе мышления, присущем традиционным обрядовым песням. The thesis work is dedicated to the ceremony of wedding and the specifics of the traditional praises sung in celebration of the groom and the bride, as well as the most ancient concepts, characters, and pre-Christian symbols, related to the rite. The paper has a preface, three chapters, a conclusion, a list of sources and literature used for the purposes of the study, annexed musical scores and texts, as well as a glossary of terms. The first chapter delves into the most ancient floral symbols and totems, abundant in the praise song of the King/the crowned groom, and the bride. A tree, symbolizing the groom and his family, was prepared for the wedding. The fake tree was richly decorated and protected in every way. The tree would accompany the groom throughout the whole ceremony of the wedding: upon its mounting and decoration, the tree was praised in special ceremonial chants. The comparative etymological analysis of the names given to the tree of the groom and some of the root words of the Armenian language suggests results worth a special attention. The analogy between the cultivation and the praising of the wedding tree of the King/the groom and the Arbor Mundi, as well as the comparison of the traditional rites of the wedding ceremony and the most ancient mysteries, dedicated to the powers and deities of the dying and the resurrecting nature, gave us an opportunity to identify a number of common principles and specifics typical of the wedding ceremonies. The ‘floral code’ of the wedding praise songs is represented in all of their richness and diversity the context of a vast number of songs. The second chapter is dedicated to a series of characters, totemic symbols, and concepts, related to the worship of sacred animals and birds, which were revered among the ancient Armenians as their spiritual ancestors. The body of animistic songs and dances is an inseparable part of certain rites of the wedding ceremony, which had a very rich and diverse musical language. Samples of particular interest include praise songs dedicated to the King/the groom, and a number of amphigoric songs, which were performed in a theatrical form and involved totemic characters of animals embodied by matchmakers in guises. The study and the analysis of a significant of songs gave us an opportunity to identify a number of characteristic principles of the structure and the evolvement of the praise chants dedicated to the groom; particularly, this refers to the form of versification typical to the given type of composition, and the type of modal structure of the musical language (the Hypodorian-Aeolian gamut, with secondary tetrad basis), which points to a ‘modular’ way of thinking, typical to traditional ceremonial chants.